حکم شرعی ارز دیجیتال و بیت کوین چیست؟ فقه پویا به این پرسش پاسخ می‌دهد

پدیده‌های نوظهور به‌خصوص پدیده‌های اقتصادی چالش‌های زیادی پیش رو دارند. یکی از جدی‌ترینِ این چالش‌ها چالش‌های مذهبی است. هم‌خوان بودن پدیده‌های جدید با دستورات ادیان مختلف برای پیروان این ادیان اهمیت بسیار زیادی دارد. خرید بیت کوین برای کاربران مسلمان، پیش از بررسی دستورات دینی درباره آن ممکن نیست.
پدیده‌های نوظهور اقتصادی همواره برای مسلمانان جهان یک پرسش اساسی مطرح می‌کنند: آیا این پدیده براساس دستورات شریعت حلال است؟ در بسیاری حوزه تشخیص این مسئله چندان دشوار نیست. مراجعه به دستورات فقهی و بررسی نظرات صریح فقها اغلب چاره‌ساز هستند. دستورات روشن شریعت درباره مسائل اقتصادی این بررسی‌ها را در حوزه‌های مالی بسیار ساده‌تر هم کرده است.
پدیده ارزهای دیجیتال اما شرایط متفاوتی دارد. وضعیت در این حوزه بسیار تازه است. فقها پیش از این هرگز با چنین پدیده‌ای مواجه نبوده‌اند. این تازگی بحث‌ها و تبادل نظرهای زیادی ایجاد کرده است. گروهی از فقهای شیعه اظهارنظر دراین‌باره را به مشخص شدن ابعاد آن برای خود موکول کرده‌اند. گروهی دیگر فعالیت در حوزه ارزهای دیجیتال را بدون مشکل می‌دانند. گروه دیگری هم این فعالیت را خلاف موازین شریعت و حرام می‌دانند.
سال ۲۰۱۸ بنیاد اسلامی Blossom Finance اندونزی مقاله‌ای جامع و کامل در این‌باره منتشر کرد. این مقاله بسیار مفصل به بررسی دقیق نظرات فقهای اسلام درباره ارزهای دیجیتال پرداخته است. پس از انتشار این مقاله مفصل هیچ‌یک از مراجع تقلید و فقهای اسلام با آن مخالفتی نکرده‌اند. بازخوانی این مقاله که با عنوان «بررسی بیت کوین، ارزهای دیجیتال و بلاک چین از منظر شریعت» منتشر شد، می‌تواند پاسخ تمام پرسش‌ها در این‌باره را مشخص کند:

دانلود فایل pdf فتوا مراجع تقلید در مورد ارزهای دیجیتال

معیار قانونی اسلام برای دارایی

پیش از هرچیز باید مفهوم «دارایی» از منظر قوانین اسلام را بررسی کنیم. این مفهوم به درک بهتر حکم شرعی ارز دیجیتال کمک خواهد کرد.
در شریعت برای فهمیدن منشأ و تعریف اصطلاحات از سه منبع استفاده می‌شود. بهترین و اولین منبع، کلام وحی در آیات قرآن یا احادیث معتبر پیامبر (ص) است.

منبع دوم، دانستن این است که مفاهیم اصلی شریعت به خودی خود در زبان عربی که زبان قرآن و سنت است وجود دارد. به عنوان مثال، خداوند متعال حکم کرده که برای وضو صورت، دست‌ها و پاهای خود را بشویید. با استفاده از یک فرهنگ لغت عربی که برای یادگیری معنای کلمات عربی این حوزه استفاده می‌شود، محدودیت‌ها و شرایط لازم برای وضو قابل درک است.
سومین منبع در بررسی اصطلاحات شرعی، عرف به معنی عمل رایج است. مسائل مختلفی وجود دارند که در وحی الهی اشاره‌ای به آن نشده است اما طبق اعمال رایج بررسی می‌گردند. در شریعت، مسائل عرفی در تعیین موارد خاصی نقش دارند.
کلمه مال (به مفهوم دارایی) در آیات قرآن و احادیث پیامبر به صورت معمول استفاده شده است و نمی‌توان به آن‌ها اکتفا کرد و باید به منابع دیگر رجوع کنیم.
نظر علما درباره دارایی

شیخ زحیلی در این زمینه علما را به دو گروه طبقه بندی می‌کند:

• علمای حنفی
  علمای اکثریت

طبق نظر علمای حنفی، دارایی محدود به چیزهای فیزیکی و قابل لمس است. چیزهای غیرفیزیکی و غیرعینی مانند حقوق و منافع معنوی، طبق نظر علمای حنفی، مال محسوب نمی‌شوند.
اکثریت علما و فقهای طراز اول معتقدند که مال تنها به چیزهای قابل لمس کردن محدود نمی‌شود. دیدگاه اکثریت این است که مال تحت شرایطی شامل چیزهای غیر فیزیکی از قبیل حقوق و مزایا هم می‌شود.
اسلام به‌طور کلی چهار ویژگی برای دارایی قائل است:
۱. در شریعت، جایز و مشروع باشد.
۲. قابل مالکیت و تصرف باشد.
۳. کاربردی باشد.
۴. عرف جامعه اسلامی آن را به‌عنوان مال پذیرفته باشد.

تعریف پول

هر چیزی که به‌طور گسترده به عنوان وسیله‌ای برای تبادل و ذخیره ارزش مورد قبول قرار گرفته است، پول اطلاق می‌شود. در تعریف پول ماهیت و شکل آن مهم نیست. این قاعده در تعیین حکم شرعی ارز دیجیتال بسیار مهم است. پول اگر که به‌طور گسترده مورد قبول جامعه قرار گیرد، می‌تواند هر چیزی اعم از طلا، نقره، گلبرگ گل، پوست و سایر اقلام باشد.
بر اساس موارد فوق، تعریف گسترده‌ای از پول شامل تمام ویژگی‌های زیر است:

• واسطه و وسیله تبادل
• مقبولیت گسترده به عنوان روش پرداخت
• سنجش ارزش
• واحد حساب

بررسی ارزهای دیجیتال از لحاظ فتواها و نظر علما

علمای شرع درباره بیت کوین و ارزهای دیجیتال دو دیدگاه متفاوت دارند.
گروه اول معتقدند که ارز دیجیتال حرام و در شریعت ممنوع است. گروه دوم استفاده از ارزهای دیجیتال را بلا مانع یا جایز می‌دانند. در ادامه دیدگاه‌های گروه اول را از نظر قوانین و تعاریف فقهی بررسی خواهیم کرد.
گروهی از فقها می‌گویند بیت کوین حرام است
علمایی مانند مفتی بزرگ مصر،‌ بخش مذهبی دولت ترکیه و مرکز فقهی فلسطین در فتواهایی بیت کوین را حرام اعلام کردند. به طور کلی علت اعلام شده این فتواها تقریبا مشترک است:
– بیت کوین پول رایج قانونی نیست.
– صادر کننده بیت کوین ناشناس است.
– بیت کوین زیر نظر قدرت مرکزی یا پشتوانه دولت نیست.
– بیت کوین نوسانات زیادی دارد و پایدار نیست.
– بیت کوین را می‌توان به راحتی برای پول‌شویی و اهداف غیر قانونی مورد استفاده قرار داد.
نویسنده، هر کدام از علت های بالا را مورد نقد و بررسی قرار داده است:

قانونی بودن پول

تا آن‌جا که به قانون مربوط می‌شود، این موضوع که وقتی یک دولت چیزی را به عنوان پول قانونی انتخاب می‌کند، به طور خودکار در بین افراد آن جامعه پذیرش و مقبولیت می‌یابد، درست است. اما در اصل برای اینکه یک چیز واجد شرایط پول بودن باشد، ضرورتی در قانونی بودن آن نیست. معیار اصلی پول در شریعت، پذیرش آن توسط مردم است. بیت کوین و ارزهای دیجیتال نیز درحال حاضر بین مردم پذیرفته شده‌اند.

نبود صادر کننده مرکزی

در مورد بیت کوین از لحاظ ریاضی انکار قوانین و قواعد موجود بر روند استخراج و تراکنش‌های بیت کوین غیرممکن است. فناوری رمزنگاری که مبنای بیت کوین است، این اجازه را به کسی نمی‌دهد. علاوه بر این، بیت کوین از فناوری بلاک چین استفاده می‌کند که بسیار امن‌تر از سیستم متمرکز دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی است. به عنوان مثال، شبکه SWIFT به طور گسترده‌ای توسط بانک‌ها به عنوان یک سیستم پرداخت بین بانکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ماه فوریه ۲۰۱۶، یک میلیارد دلار از حساب بانکی مرکزی بنگلادش دزدیده شد.

دلواپسی عمده شریعت در مورد پول به دلیل اهمیت حفظ و مراقبت از ثروت است. حکم شرعی ارز دیجیتال هم به‌همین دلیل با چالش‌هایی مواجه شده است. در طول تاریخ در چندین مورد دولت‌ها و بانک‌های مرکزی زیادی به دلیل تورم باعث نابودی ثروت (ملی) زیادی شده‌اند: بسیاری از موارد در طول تاریخ، دولت‌ها و بانک‌های مرکزی از طریق تورم ثروت را از بین برده‌اند: جمهوری وایمار آلمان در سال ۱۹۲۳، یونان در سال ۱۹۴۴، مجارستان در سال ۱۹۴۶، یوگسلاوی در سال ۱۹۹۴، اندونزی در سال ۱۹۹۹ و زیمبابوه ۲۰۰۸ نمونه‌هایی از موارد هستند.

نوسان و ثبات قیمت

یکی از دلایلی که برخی علما بیت کوین و ارزهای دیجیتال را حرام می‌دانند، ناپایدار بودن و نوسانات بسیار زیاد این نرخ تبادل این ارز است. نوسانات یک عامل خارجی است که در تعیین اعتبار پول و ارز نقشی ندارد. قیمت‌ها همیشه بر اساس قاعده عرضه و تقاضا تغییر می‌کنند، همان‌طور که در همه دارایی‌های دیگر مانند طلا، نقره و ارزهای فیات نیز وجود دارد.

به دلیل حقیقت نوسانات، نمی‌توان بیت کوین و ارز دیجیتال را حرام اعلام کرد. در حقیقت اگر این شرط تعیین کننده بود، تجارت طلا، نقره، دلار آمریکا و یورو هم غیرشرعی است؛ چرا که این دارایی‌ها نیز دارای نوسان هستند. برای مثال، دو برابر مقدار طلایی که تاکنون در تاریخ تمدن بشری استخراج شده است در بازارهای دیجیتال طلا در یک دوره سه ماه تجارت شد.

کاربردهای نامشروع

این‌گونه استدلال می‌شود که بیت کوین و دیگر ارزهای دیجیتال بیشتر برای پول‌شویی و دیگر مقاصد غیرقانونی استفاده می‌شوند. این هم یک عامل خارجی است که ارتباطی با معیار قانونی اسلامی یک پول ندارد.
استفاده از یک چیز مشروع برای هدف نامشروع، آن را نامشروع نمی‌سازد. برای مثال می‌توان به یک روایت از حضرت محمد (ص) اشاره کرد که ایشان فروش انگور به یک تاجر شراب را ممنوع اعلام کرده بود. این برای آن است که شراب در شریعت حرام است اما تولید و تجارت انگور برای اهداف مشروع، بلا مانع است.
نکته قابل توجه این است که تمام ارزهای فیات فعلی برای اهداف غیرقانونی مانند پول‌شویی، کلاهبرداری و تجارت نامشروع استفاده می‌شوند. اینکه دلار آمریکا در بین تمام ارزهای دیگر، بیشترین کاربرد را برای پول‌شویی و مقاصد غیرقانونی دارد، کاملاً روشن است.

حکم شرعی ارز دیجیتال از نگاه فقهای دیگر

برخی دیگر از علما معتقدند که بیت کوین در اصل جایز است. این دیدگاه را می‌توان با توجه به بحث قبلی درباره معیارهای پول و طلا بررسی کرد.
یک قاعده قانونی مشهور توسط فقها ارائه شده است: «الأصل فی المعاملات الإباحة». این به این معنی است در معاملات تجاری، اصل کلی قابل قبول است. به عبارت دیگر، همه چیز جایز است، مگر اینکه ما آن را کاملاً بر خلاف اصول شریعت بدانیم.
با توجه به این اصل، ارز دیجیتال در اصل جایز است. به همین ترتیب، در صورت وجود ویژگی‌های زیر، هر چیزی را می‌توان پول در نظر گرفت:
۱. در میان مردم به عنوان یک چیز ارزشمند تلقی شود.
۲. توسط همه یا گروه قابل توجهی از مردم به عنوان وسیله تبادل پذیرفته شود.
۳. وسیله‌ای برای سنجش ارزش باشد.
۴. به عنوان واحد حساب عمل کند.
بنابراین، هر ارز دیجیتال (مانند بیت کوین) که شرایط فوق را داشته باشد، به عنوان پول قبول می‌شود.

نتیجه‌گیری نهایی؛ حکم شرعی ارز دیجیتال چیست؟

برای نتیجه گیری درست، نویسنده مایل است برخی نکات کلیدی را روشن کند:
۱- درک و آگاهی درباره ارز دیجیتال، استخراج، تراکنش‌ها، امنیت و تأثیرات سیستماتیک در حال پیشرفت است. بنابراین، انتظار می‌رود که نسبت به شناخت هر چه بیشتر ارز دیجیتال، دیدگاه‌های شریعت آگاهانه‌تر و قابل اعتمادتر شود.
۲- بلاک چین فقط پلتفرمی برای بیت کوین و ارز دیجیتال نیست. بلاک چین دفترکل دیجیتال و غیرمتمرکز است که توانایی ثبت هر نوع اطلاعاتی را به صورت امن و غیرقابل تغییر دارد. بلاک چین می‌تواند در شریعت به عنوان یک مزیت در شفافیت و افشای حقیقت در نظر گرفته شود. بلاک چین می‌تواند به منظور احقاق اعتماد در تراکنش‌ها و مبادلات به خوبی عمل کند.
۳- با توجه به شرایط فعلی بیت کوین، نویسنده با دیدگاه دوم موافق است که بیت کوین در اصل جایز است؛ زیرا بیت کوین با توجه به قیمت بازارهای جهانی ارزشمند است و در میان افراد زیادی مانند بازرگانان، نانوایی‌ها،رستوران‌ها و حتی خرده فروشان بزرگ مانند Overstock.com به عنوان روش پرداخت پذیرفته شده است.
علاوه بر این، ممکن است افرادی بیت کوین را به عنوان وسیله تبادل مخفی خود پذیرند. برای تصمیم‌گیری وضعیت شریعت و جایز بودن بیت کوین و دیگر ارزهای دیجیتال، طبقه‌بندی زیر در محیط قانونی و نظارتی رایج اهمیت دارد. از نظر حوزه قضایی برای ارزهای دیجیتال سه حالت کلی وجود دارد:

الف) حکومت‌های که در آن استفاده از ارزهای دیجیتال ممنوع است. در چنین حوزه قضایی، معامله با ارزهای دیجیتال مجاز نیست.
ب) حکومت‌هایی که درباره ارزهای دیجیتال سکوت اختیار کرده‌اند و قانونی یا غیرقانونی بودن آن اعلام نشده است. در این فضاها مدیران اغلب به اخطارها و هشدارهای عمومی بسنده می‌کنند.
ج) حکومت‌هایی که ارز دیجیتال را به عنوان یک دارایی یا یک پول جایگزین پذیرفته‌اند و برای استفاده عموم مردم قوانین را تنظیم می‌کنند.
از دیدگاه شریعت، در دو حوزه قضایی آخر حکم شرعی ارز دیجیتال حلال بودن آن است. با این حال، حفاظت از ثروت یکی از اهداف اساسی شریعت است. بنابراین، کاربران ارزهای دیجیتال موظف به مراقب بودن هستند.
مراقب دارایی‌های خود باشید

مراقب دارایی‌های خود باشید

موسسه blossomfinance باتوجه به نوسان‌های بازار ارز دیجیتال به تمام کاربران توصیه می‌کند مراقب دارایی‌های خود باشند. شریعت اسلام تاکید بسیار زیادی روی مراقبت از مال دارد. همان‌طور که گفته شد برخی مخالفت‌ها با این این شکل از دارایی ترس از نوسان‌های بازار است. در نتیجه حکم عقلی و شرعی، مراقبت از دارایی و تلاش برای بالا بردن دانش پیش از آغاز فعالیت است.